Deze winden zijn extra gevaarlijk omdat ze vaak zonder enige waarschuwing bij flinke buien optreden. In tegenstelling tot tornado’s, die meestal gepaard gaan met duidelijke signalen zoals donkere, kolkende wolken en een zichtbare trechterwolk, zijn valwinden veel lastiger te voorspellen en verrassen ze vaak. Ze ontstaan meestal bij zware buienwolken, de zogeheten cumulonimbuswolken.

Een valwind ontstaat wanneer een kolom lucht vanuit zo’n forse onweerswolk met grote kracht naar beneden stort. Bij het raken van de grond spreidt de lucht zich met grote snelheid uit over het oppervlak. Windsnelheden kunnen gemakkelijk 150 km/u of meer bereiken, waarbij de sterkste valwinden zelfs boven de 200 km/u uitkomen. Dit kan zorgen voor aanzienlijke schade aan gebouwen, bomen en infrastructuur.

In iedere buienwolk is er een opwaartse luchtstroom (updraft) en een neerwaartse luchtstroom (downdraft). Die neerwaartse stroming brengt vaak neerslag mee en veroorzaakt windstoten, maar dit is niet hetzelfde als de intense valwind die grote verwoestingen kan aanrichten. Hiervoor moeten de omstandigheden precies goed zijn.

We onderscheiden natte en droge valwinden, afhankelijk van hoeveel neerslag er valt tijdens het fenomeen.

Bij een droge valwind valt er nauwelijks regen aan de grond. Hierdoor zijn deze valwinden vaak extra verraderlijk, omdat er geen duidelijke signalen zijn die je waarschuwen. Regen uit de wolk verdampt namelijk voordat het de grond bereikt. Dat verdampen koelt de lucht af, omdat warmte wordt onttrokken aan de omringende lucht. De afgekoelde, zwaardere lucht stort dan snel naar beneden en verspreidt zich over het aardoppervlak, vaak compleet onverwacht.

Bij een natte valwind valt er juist wel heftige regen op de grond. De mechanismen die de lucht naar beneden sleuren zijn hier iets anders: de regen zelf werkt als een soort gewicht dat de koude lucht uit de wolk mee naar beneden trekt. Vaak is de neerslag aan het begin van de val nog bevroren, bijvoorbeeld in de vorm van hagel. Wanneer dit hagel smelt, gebeurt er iets vergelijkbaars als bij het verdampen van regen: er wordt warmte onttrokken aan de omringende lucht, waardoor deze afkoelt en zwaarder wordt. Dit versterkt de neerwaartse beweging. De hevige regen die hierbij hoort zorgt er meestal voor dat mensen al enigszins gewaarschuwd zijn, maar zodra de valwind toeslaat is er weinig dat je ertegen kunt doen.

Valwinden worden soms verward met tornado’s, maar uit het schadebeeld valt vaak te herleiden om welk type extreem weer het gaat.

Bij valwinden zie je doorgaans een rechtlijnig schadepatroon. De wind beweegt in één richting, waardoor bijvoorbeeld bomen en daken een duidelijke lijn vormen. Tornado’s daarentegen zorgen voor een chaotisch en wirwar van schade, doordat ze bestaan uit roterende luchtkolommen die in alle richtingen kunnen draaien. De schadebanen van zware valwinden kunnen tientallen kilometers lang zijn. Is het schadegebied kleiner dan ongeveer vier kilometer, dan spreken meteorologen van een microburst. Soms ontstaan er ook meerdere valwinden na elkaar, vooral wanneer buien zich opstapelen in een lijn en als een soort golf over het landschap trekken.

In Nederland komen valwinden regelmatig voor, vooral tijdens de zomermaanden wanneer onweersbuien vaker voorkomen. Hoewel de meeste valwinden relatief klein en onschadelijk zijn, kunnen er jaarlijks meerdere flinke exemplaren plaatsvinden die lokaal voor schade zorgen. Door de ligging van ons land en het relatief vlakke landschap zijn valwinden hier minder extreem dan in sommige andere delen van de wereld, maar ze blijven een serieus gevaar voor de veiligheid en infrastructuur. Met de toename van heviger weer door klimaatverandering, wordt het goed blijven monitoren en waarschuwen voor valwinden steeds belangrijker.