De aarde draait, al draaiend om zijn as, om de zon. Omdat deze rotatieas scheef staat ten opzichte van de zon hebben we te maken met seizoenen. Door de scheve as valt er niet altijd overal evenveel zonlicht op de aarde op hetzelfde moment. In de winter staat het noordelijk halfrond van de zon afgekeerd en zijn bij ons de dagen korter en is het minder warm. Het zuidelijk halfrond is juist naar de zon toe gekeerd. Daar is het zomer, wordt er meer zonlicht opgevangen en is het langer licht. De zon staat daar hoog aan de hemel.

Op het moment dat de zon loodrecht boven de Steenbokskeerkring staat (de eerder genoemde specifieke stand), begint op het noordelijk halfrond de astronomische winter. Het is de dag dat de zon, voor ons gezien, zijn laagste baan langs de horizon aflegt. Het is ook gelijk de kortste dag, want vanaf dit moment beweegt de zon weer ‘onze kant’ op en worden de dagen langer. De zon zal op het noordelijk halfrond weer steeds hoger langs de hemel trekken.

Het moment dat de zon loodrecht boven de Steenbokskeerkring staat noemen we op het noordelijk halfrond de winterwende of de decemberwende. Dit moment is vrijwel altijd op 21 december. Alleen 1 of 2 jaar voor een schrikkeljaar is de winterwende op 22 december.

Dit proces gaat door totdat de zon loodrecht boven de Kreeftskeerkring staat, rond 21 juni. Dit is op het noordelijk halfrond de langste dag en de zon legt op het noordelijk halfrond zijn hoogste baan aan af. Vanaf nu worden de dagen weer korter en de zon beweegt weer 'weg' van het noordelijk halfrond, richting het zuidelijk halfrond.

Overigens moet u niet denken dat het vanaf nu veel langer licht blijft.  Eigenlijk merk je de eerste dagen nauwelijks iets. Het is echt secondewerk en een bewolkte of onbewolkte dag maakt veel meer verschil in de ervaring van licht.

Hoe laat de zon op komt of onder gaat is voor iedere plek op de wereld uit te rekenen. Daar zijn tabellen voor die met vaste formules worden gevuld. Hieronder staat de tabel voor 2023 voor de locatie Utrecht. 

Ondanks dat ons landje klein is zien wij hier in Nederland ook al flinke verschillen. Grofweg is het verschil tussen zuidoost Nederland en noordwest Nederland zo'n 10 tot 20 minuten.

In de winter is het in het noorden dus korter licht dan in het zuiden. In de poolstreken komt de de zon zelfs een paar weken in de winter niet eens boven de horizon. Dit noemen we de poolnacht. Precies op de Noordpool komt de zon zelfs zes maanden niet boven de horizon. Het is overigens niet zo dat het dan zes maanden helemaal donker is, omdat het een groot deel van de dagen ook deels schemert. De zon staat dan wel onder de horizon, maar er valt wel zonlicht op bijvoorbeeld het wolkendek.

In de zomer gaat dit verhaal precies andersom op. Dan blijft het juist in het noorden langer licht. In het poolgebied viert men dan de midzomernachten, de periode dat het niet donker wordt.

Voor meteorologen is op 1 december de winter reeds begonnen. Dit is een geprikte datum die door de wereld meteorologische organisatie (WMO) ooit is gekozen om het rekenen met meteorologische en klimatologische cijfers makkelijk te maken. Meteorologisch zijn zo de vier seizoenen qua lengte gelijk. Ze beslaan precies een periode van 3 maanden. Met de astronomische seizoenen is dit niet te doen omdat de baan van de aarde om de zon niet exact een jaar is. Op die manier zou je dus steeds moeten corrigeren en dat is niet handig.

Foto boven artikel: Zonsopkomst op 21 december 2021 in Volendam. Foto: Annemarie