Orkanen moeten niet verward worden met tornado’s. Die zijn vaak krachtiger dan orkanen maar veel kleiner en vaak maar een paar honderd meter in doorsnee.

We spreken van orkanen als ze ontstaan op de Atlantische Oceaan of boven de oostelijke helft van de noordelijke Grote Oceaan. Een tyfoon is feitelijk hetzelfde als een orkaan alleen is de storm dan ontstaan in de westelijke helft van de Grote Oceaan. Op de Indische Oceaan spreken we van cyclonen. 

Voordat een orkaan kan ontstaan moet er eerst aan een aantal voorwaarden worden voldaan:

• De temperatuur van het zeewater moet ruim 26 ºC zijn.
• De bovenlucht moet een stuk kouder zijn waardoor de atmosfeer onstabiel wordt en de warme lucht kan opstijgen.
• De Corioliskracht moet merkbaar zijn zodat er daadwerkelijk een circulatie en een lagedrukgebied ontstaat. Net rond de evenaar is de corioliskracht niet sterk genoeg. De beste ontstaansgebieden zijn zo’n 500 km noord of zuid van de evenaar.
  

Als we aan deze drie voorwaarden hebben voldaan kan er een tropische depressie ontstaan. Dit is een lagedrukgebied waar het stevig waait, maar er is nog geen sprake van een orkaan.

De tropische depressie kan bij ideale omstandigheden wel verder uitgroeien tot een tropische storm of zelfs een orkaan als de atmosfeer aan nog een aantal voorwaarden voldoet:

• De lucht moet vochtig genoeg zijn op hogere niveau's zodat er zware onweersbuien kunnen ontstaan.
• Er moet sprake van windschering zijn. Dit betekent dat de wind op verschillende hoogtes verschilt van kracht en richting. Het systeem kan zichzelf nu gaan versterken en uiteindelijk ontstaat een orkaan.

Het zelfversterkende effect gaat door totdat een van de voorwaarden wegvalt. Vaak is dit wanneer de orkaan boven land komt en de aanvoer van warme, vochtige lucht stopt.

Voor verreweg de meeste orkanen op de Atlantische Oceaan geldt dat ze voor de westkust van Afrika ontstaan als tropische depressies. Vervolgens trekken de systemen met de passaatwinden mee richting het Caribisch gebied. Als de omstandigheden goed zijn kunnen ze aanzwellen tot een orkaan als de omstandigheden goed zijn.

Tijdens die tocht worden de orkanen sterker. Vervolgens trekken ze over de eilanden waarna ze vaak afbuigen richting het noorden. Ze kunnen dan het land optrekken of noordelijker boven de oceaan blijven.

In beide gevallen verliezen ze uiteindelijk hun kracht doordat de motor geen brandstof meer krijgt. Boven land is geen benzine en de noordelijke oceaan wordt te koud.

Soms buigt de orkaan zover af naar het noorden dat hij in een afgezwakte vorm in een westelijke stroming wordt opgenomen en naar West Europa wordt gevoerd. Wij krijgen dan in onze omgeving te maken met een lagedrukgebied dat regen en veel wind brengt. we spreken dan niet meer van een orkaan. In de media spreken we vaak van “De restanten van orkaan X zorgen in de loop van de week voor slecht weer.”

Kenmerkend voor een goed ontwikkelde orkaan is het oog. Dit is het centrum van de storm waar nauwelijks wind staat en geen wolken zijn. Het oog is meestal zo’n 30 tot 50 km in doorsnee. Het oog kan ontstaan doordat de roterende wind in het centrum van de storm ervoor zorgt dat er geen interactie meer optreed met de luchtstromen in de wolkenmuur aan de rand van het oog, de eyewall. Er is als het ware een uitgebalanceerde, afgesloten centrifuge ontstaan. In het oog is nu sprake van een dalende luchtbeweging  (subsidentie). De lucht warmt zo aan en droogt uit hetgeen voor de brede opklaringen zorgt.

Op satellietfoto’s is een oog altijd goed herkenbaar. Aan de rand van het oog bevindt zich de eyewall. Dit is het deel van de orkaan met het slechtste weer en de hardste wind. Deze muur van wolken kan wel 20 km hoog worden en in deze wolken gaat de lucht met 100 tot 150 km/uur omhoog. Het is het gevaarlijkste gebied van de orkaan, maar beslaat nog geen 4 procent van de totale omvang van de orkaan.

Buiten de eyewall bevinden zich de regenbanden die rond storm circuleren. Uit deze banden kan het flink plenzen. Wind is dan ook niet het enige gevaar bij een orkaan. Ook  intense regenval die tot overstromingen en aardverschuivingen kunnen leiden mag niet onderschat worden.

Het orkaanseizoen op de Atlantische Oceaan loopt van 1 juni tot 30 november. Statistisch gezien zijn verreweg de meeste orkanen actief in de periode half augustus en begin oktober. De absolute piek is rond 10 september.

Op basis van de windsnelheden die in de tropische cyclonen ingedeeld in een categorie. Hieronder staat de tabel die bedacht is door stormschadeconsultant Herb Saffir en meteoroloog Bob Simspon en voor het eerst in 1969 werd geintroduceerd.

De laatste jaren is er wel eens geopperd om een catergorie 6 orkaan te introduceren vanaf 280 of 290 km/uur.  Irma, de orkaan die in 2017 Sint Maarten vrijwel met de grond gelijk maakte zou in aanmerking komen voor een Cat. 6 label. Volgens Robert Simpson is dit echter niet nodig. De schaal is ontworpen voor de mate van schade aan door mensen gemaakte objecten en bij windsnelheden boven de 251 km/uur ontstaat er in vrijwel alle gebouwen al ernstige schade.

Voor heldere communicatie is halverwege de 20e eeuw afgesproken om orkanen namen te geven. zo kon er geen verwarring ontstaan over welke storm er werd bedoeld de berichtgeving. Voor de namen worden lijsten gebruikt. Er zijn zes lijsten, een voor elkaar jaar. Na zes jaar wordt de eerste  lijst weer gebruikt. Als er een tropische storm is ontwikkeld krijgt deze een naam. Mocht de storm zich ontwikkelen tot orkaan dan verandert  de naam niet. Als de tropische storm of orkaan afzwakt en de windsnelheid onder de 63 km/uur komt vedwijnt de naam van de kaart. De eerste storm in het jaar krijgt een naam die begint met een A, de tweede met een B, etc. Mochten alle namen vergeven zijn voor dat jaar dan schakelt men over op het Griekse alfabet. Dit is zelden nodig.

Als een orkaan veel schade en slachtoffers eist wordt de naam door de WMO (Wereld Meteorologische Organisatie) van de lijst geschrapt en vervangen door een nieuwe naam. De naam wordt dan zogezegd 'retired'. Hergebruik van de naam kan erg gevoelig liggen bij nabestaanden en slachtoffers. Om deze reden zijn in 2017 maar liefst 4 namen geschrapt: Harvey, Irma, Maria en Nate.  De namen worden vervangen door harold, Idalia, Margot en Nigel en zullen voor het eerst in 2023 op de weerkaart verschijnen.

Over de hele wereld worden per bassin of delen daarvan andere namen gebruikt. Alle naamlijsten zijn terug te vinden op deze wiki-pagina.

Wanneer een lijst helemaal gebruikt is en er in het seizoen nog meer stormen van naam ontstaan werd het Griekse alfabet gebruikt. Dit is tot nu toe tweemaal nodig geweest, in 2005 en 2020. Na 2020 is men afgestapt van het de Griekse letters omdat deze onder andere teveel op elkaar leken.  Men heeft nu een reserve lijst ontwikkeld. Zie ook: Griekse letters taboe.